اهداف فعالیتهای بدنی
اهداف آموزشی
بعد از مطالعه این مبحث انتظار می رود فراگیر:
1- اهمیت تحرک و فعالیت بدنی را بیان کند.
2- قوانین ایمنی در ورزش را بیان کند.
3- در مورد اینکه فعالیت بدنی چقدر و چگونه بایستی انجام شود توضیح دهد.
4- هرم فعالیت بدنی را بشناسد.
5- سطوح مختلف هرم فعالیت بدنی را توضیح دهد.
تحرک و تربیت بدنی
کودکان با مجموعه‌ای از توانایی‌های حرکتی وارد دبستان می‌شوند. بنابراین فراهم کردن موقعیت‌های مختلف حرکتی در جهت توسعه هر چه بیشتر این تواناییها، سبب پایه‌ریزی مهارتهای بنیادی آنها می‌شود توسعه این تواناییها به شکل‌های مختلف امکان‌پذیر است که عبارتند از: فعالیتهای حرکتی مانند انواع راه رفتن، دویدن، جهیدن و لی‌لی کردن، فعالیتهای مهارتی مانند پرتاپ کردن، شوت کردن، گرفتن توپ، طناب بازی، بالا رفتن و پایین آمدن، آویزان شدن و حمل وسایل واشیا، فعالیتهای غیرحرکتی مانندخم شدن،پیچ و تاپ دادن بدن، کشش بدن، حفظ تعادل بدن، فعالیتهای ژیمناستیکی و شیرینکاری مانند حرکتهای تطبیقی شکل‌سازی .
تحرک و فعالیت بدنی چه اهمیتی دارد؟
تمرین های بدنی منظم باعث پیشگیری و بهبود بیماریها ، بهتر شدن قدرت قلب و گردش خون و افزایش قدرت تنفسی، تقویت اعتماد به نفس، داشتن روحیه شاد و تمرکز حواس بیشتر می‌شود. همچنین این فعالیتها با از بین بردن بافت چربی به کاهش وزن و تناسب اندام کمک کرده و انسان را قویتر می‌کنند و باعث تقویت استخوانها، عضلات و مفاصل می‌شوند.
فعالیت بدنی چگونه به سلامت قلب کمک می‌کند؟
موقع دویدن یا طناب بازی قلب سریعتر می‌زند. دلیل آن این است که عضلات در حال استفاده از اکسیژن هستند ، پس قلب باید برای تامین اکسیژن ، تندتر بزند وخون رسانی کند(چون اکسیژن توسط خون حمل می‌شود) وقتی که فعالیت متوقف شود، عضلات دیگر نیاز به اکسیژن زیادی ندارند. پس قلب آهسته می‌زند تا به ضربان طبیعی برسد. هر چه قلب سریعتر به حالت طبیعی برگردد بهتر است. این حالت با فعالیت بدنی زیادو منظم ایجاد می شود.
فعالیت بدنی چقدر و چگونه؟
در فعالیتهایی که برای سلامت قلب، برنامه‌ریزی می‌شوند، باید به دفعات، شدت و زمان طول کشیدن ورزشها توجه شود. ورزشهای هوازی ورزشهایی هستند که باعث می‌شوند قلب و ریه سخت کار کنند. یعنی مصرف اکسیژن در عضلات افزایش می‌یابد. برای اینکه قلب قویتر شود به 20-30 دقیقه ورزش روزانه نیاز است .
قبل از فعالیت شدید لازم است با فعالیتهای سبکتر مانند: در جا زدن، راه رفتن با سرعت متوسط و بازیهای بسیار ساده بدن را گرم کرد.
بعد از فعالیت شدید نیز انجام حرکات ساده برای آمادگی بدن جهت سردشدن بسیار مهم است و وضعیت قلب و عضلات را به حالت عادی بر می گرداند و از ایجاد خستگی عضلانی جلوگیری می کند.
آیا در همه حال می توان ورزش کرد؟
باید از همه لحظات زندگی برای ورزش کردن استفاده کرد. مثلاً هنگام تماشای تلویزیون می توان با کشش عضلات به انعطاف‌پذیری و نرمی بدن کمک کرد. می توان بازوها و ساق پاها، پشت، شکم و گردن را کشید. این حرکات راباید آهسته و بدون هیچگونه عجله‌ای و با نرمی انجام داد. این حرکات علاوه بر رفع خستگی به آرامش فرد نیز کمک می‌کند. هرگز نباید مدت طولانی یک جا نشست ،هر از گاهی باید بلند شد و کمی راه رفت .
در مرحله بعد می‌توان بقیه اعضای خانواده رانیز با خود همراه کرد و حرکات نرمشی ساده مثل در جا زدن راانجام داد، و هر شب یک نفردر خانواده رهبری تمرینات را به عهده بگیرد.
آیا شرکت در مسابقات ورزشی را از سن خاصی باید شروع کرد ؟
توصیه می‌شود که کودکان تا قبل از رسیدن به سن 8 تا 10 سالگی در ورزشهای رقابتی سازمان یافته که در آن امتیاز محاسبه می‌شود و به خصوص بزرگسالان در اجرای آن نقش دارند. شرکت نکنند زیرا اگر کودکان قبل از رسیدن به سنی که از نظر احساسی و فیزیکی آماده شده باشند به ورزشهای رقابتی بپردازند، احتمال اینکه فشار روانی دوران تمرین و زمان مسابقه و همچنین یاس ناشی از باخت تاثیرات ناگواری برآنان بگذارد بسیار زیاد است و می‌تواند به کنار گذاشتن دائمی ورزش منتهی شود.
کودکان زیر 8 سال باید در بازی، کشف و یادگیری مهارتهایی که از طریق پرتاب کردن و گرفتن، ضربه زدن به توپ، بالا و پایین پریدن، دویدن و شنا کردن حاصل می‌شود، کاملاً آزادانه رفتار کنند و این مهارتها را به شادی بخش‌ترین روش بیاموزند. واضح است که آموختن این موارد به آنها کمک می‌کند تا با اعتماد به نفس بیشتر وارد مرحله بعد شوند.
اما کودکان 8 تا 10 ساله، بسته به میزان رشد خود می‌توانند در مسابقات سازمان یافته شرکت کنند. (مانند مسابقات داخلی در مدارس)
آنها هنوز برای توسعه مهارتهای خود به کمک نیاز دارند و باید کنار آمدن با ناامیدی و شکست را بیاموزند.
کودکانی که بیشتر اوقات بازنده هستند بیش از دیگران مستعد کنار گذاشتن ورزش هستند. والدین و اولیا مدرسه باید مراقب باشند که با فراهم آوردن زمینه مناسب – مثلاً شرکت دادن این کودک در مسابقه‌ای که در آن بیشترین توانایی را دارد،موجبات برنده شدن و دلگرمی او را فراهم نمایند. این سنین بهترین زمان برای پرداختن به ورزشهای مختلف و انتخاب ورزش مورد علاقه از میان آنهاست.
آیا قوانین ایمنی در ورزش را می شناسید؟
کودکان برای لذت بردن از بازی ورزش باید با قوانین ایمنی آشنا شده و آنها را رعایت نمایند. بیشتر صدمات از عدم رعایت این قوانین ناشی می‌شوند. بعضی از ورزشها نیازمند استفاده از تجهیزات ایمنی خاصی هستند. از جمله کلاه ایمنی، مچ‌بند، زانو بند و مانند اینها با کمک مربی او می‌توانید این لوازم را تهیه کرده و فراموش نکنید که این تجهیزات باید نو و کاملاً اندازه باشند.
محوطه بازی کودک باید امن و دور از عوامل خطر آفرین باشد.
کودکان کم سن نباید به ورزشهایی بپردازند که موجب اختلال د رکار رشد استخوانها، عضلات و مفاصل آنها شده یا به این اندامها صدمه وارد کند. بهترین روش، پرداختن به ورزشهای متنوعی است که روی یک اندام متمرکز نشده و طولانی هم نباشد. بهتراست که کودک با همسالان وکودکان هم قد و قواره خودبازی کند .
از آنجایی که بدن کودکان نسبت به بزرگسالان بسیار سریعتر گرم و سرد می‌شود:
1- نباید بیش از 30 دقیقه به طور مداوم ورزش کند .
2- در هوای بسیار گرم (بالای 30درجه سانتیگراد ) به ورزش و بازی بپردازند.
3- هنگام شنا به مدت طولانی در آب سرد باقی بمانند.
4- معمولاً کودکان نمی‌دانند که چه زمانی به نوشیدن آب نیاز دارند و معمولاً قبل از اینکه احساس تشنگی کنند به آب نیاز دارند. که باید قبل، بعد و در حین ورزش و بازی آب بنوشند.
5- در هوای گرم کودکان به کرمهای ضد‌آفتاب مخصوص و کلاه لبه‌دار نیاز دارند.
چگونه از آسیبهای روحی در ورزش پرهیز کنید ؟
همواره مطمئن شوید که:
· کودک به انجام کاری که نمی‌تواند انجام دهد یا از انجام آن وحشت دارد، مجبور نشده باشد.
· برای اینکه کاری را درست انجام نداده یا خوب بازی نکرده است مقصر دانسته نشود و مورد انتقاد و تمسخر قرار نگیرد.
· هیچ کس از بین بازیکنان، مربی یا تماشاگران بر سرش فریاد نزند و او را متهم نکند.
توجه داشته باشید که آسیبهای ورزشی در مورد کودکان باید با دقت بسیار بیشتری درمان شود تا به معلولیت یا ناتوانی تبدیل نشود.
برای اطلاع بیشتر مربیان
نکته‌های مهم در پیاده‌روی
سرخود را بالا و پشت خود را صاف نگه‌دارید.
در حین گام برداشتن آرنج خود را خم کنید.
قدم‌های بلند بردارید.
اهم اصول بهداشتی که در فعالیتهای ورزشی باید رعایت کردند.
سعی کنید در هوای آزاد و بدون آلودگی ورزش نمایید در صورتی که تمرینات ورزشی در مکانهای سرپوشیده انجام می‌گیرد تهویه هوای داخل این گونه اماکن الزامی است.
هنگام ورزش از لباسهای مناسب همان رشته ورزشی استفاده نمائید. هرگز با لباسهای معمولی و روزانه خود به ورزش نپردازید.
در خرید کفش ورزشی توجه بیشتری نشان دهید و سعی کنید اندازه کفش را مناسب انتخاب نمایید تا پا در آن به راحتی قرار گیرد. کفشهای بزرگتر یا کوچکتر از اندازه پا به هیچ عنوان توصیه نمی‌گردد.
سعی کنید هنگام ورزش از جورابهای نایلونی، کمتر استفاده نمایید. استفاده از جورابهای نخی با الیاف طبیعی مناسب‌تر است.
در هنگام ورزش کردن در زمین یا سالن ها دقیقاً به موانع و خطراتی که امکان دارد پیش بیاید توجه کنید و از برجستگی و یا فرورفتگی‌های محیط بازی اطلاع‌داشته باشید و سعی کنید برای همنوعان و همبازی‌های خود خطری ایجاد نکیند.
هنگام استفاده از ابزار و وسایل ورزش هوشیار باشید و چگونگی استفاده از آن را بدانید تا از ورزش خود لذت ببرید.
سعی کنید ورزش و تمرینات را با توجه به فصل انجام دهید اگر در فصل گرما هستید، ورزشها و حرکات را سبک، ملایم و بافاصله انجام دهید و اگر در فصل سرما هستید ، حرکات و تمرینات را پی‌درپی و به تندی انجام دهید.
از نوشیدن آب زیاد یا آشامیدنی‌های بسیار سرد در خلال ورزش بپرهیزد.
در فصل تابستان جهت استفاده از استخر و شنا، حتماً قبل از داخل آب شدن، دوش بگیرید تا بدن نسبت به آب سردعادت نماید.
پس از فعالیتهای ورزشی در معرض جریان هوای سرد قرار نگیرد زیرا احتمال ابتلا به امراض مختلف منجمله بیماریهای کلیوی همواره وجود دارد.
پس از ورزش جهت نظافت بدن، دوش با آب گرم را فراموش ننمایید، ضمناً از حوله مخصوص به خود استفاده کنید.
سعی کنید پس از تمرین و بازی ، لباسهای ورزشی خود را شسته و در زیر نور آفتاب خشک کنید زیرا لباسهای ورزشی آغشته به عرق بدن، محیط مناسبی برای رشد قارچ‌های بیماری‌زایی است که در صورت استفاده مجدد از آنها می‌تواننند انسان را مبتلا نمایند.
بهتر است فاصله مصرف غذا تا شروع تمرینات ورزشی،کمتر از 3 ساعت نباشد تا هضم و جذب مواد غذایی انجام گرفته و خون به مقدار کافی در دسترس ماهیچه‌ها باشد. ضمناً از نیم‌ساعت مانده به تمرین یا یک‌ربع بعد از تمرین، از صرف نوشیدنی خیلی سرد باید خودداری شود.
احساس خستگی و گوفتگی در پایان تمرین مخصوصاً در مسابقات ورزش دست می‌أهد در این حالت بدن کاملاً به حالت عادی بر نگشته و آمادگی هضم معمولی غذ راندارد و مدتی طول می‌کشد تا پس از فعالیت شدید، اشتها به وجود آید. بنابراین بعد از تمرینات و مسابقات، تنها مواد غذایی مناسب، نوشیدنی مخصوصاً آب میوه است.
پیوست اصول انسانی و احترام به دیگران را مدنظر داشته و همانند یک ورزشکار واقعی رفتار نمایید.
استراحت و تمدد اعصاب پس از فعالیتهای ورزشی
استراحت بعد از هر فعالیت ورزشی باید جزء عادات دانش‌آموزان قرار گیرد تا به نیرومندی و سلامت آنان لطمه وارد نشود باید توجه داشت که بدن از نظر قوای ذهنی و جسمی، بعد از هر فعالیت به استراحت نیاز دارد و هر عضو بدن که بیشتر فعالیت کرده باشد، به همان نسبت استراحت بیشتری نیاز دارد. تمرینات زیر به استراحت و تمدد اعصاب دانش‌آموزان ، پس از فعالیتها زیاد و خسته شدن، کمک موثر می‌نماید:
در هر نقطه‌ای که هستید بدن را مانند شیئی که به آرامی به طرف زمین فرود می‌آید، با کمک دستها روی زمین قرار دهیدو به راحتی بنشینید.
وقتی روی زمین نشستید، پاها را براحتی دراز کنید و بدن را مانند شاخه‌ای که در اثر ورزش نسیم تکان می‌خورد به آرامی به طرف راست و چپ به نوسان در آورید.
به آرامی دراز بکشید و چشمهای خود را ببندید و به هیچ چیز فکر نکنید.
به پشت دراز بکشید و فکر کنید که پلکهای چشم شما لحظه به لحظه سنگین‌تر و سنگین‌تر می‌شود.
به پشت بخوابید و تصور کنید که دستها و پاهایتان به سنگینی آهنی است که به آرامی به زمین فرو می‌رود.
به پشت دراز بکشید و با شل کردن عضلات بدن رابا سنگینی روی زمین رها کنید و فکر کنید که کم‌کم دارید به زمین فرو می‌روید.
مطالعات نشان داده است که تعداد ساعتهای مشاهده تلویزیون (به عنوان شاخصی از عدم تحرک بدنی) همراهی مهمی با وزن بدن و فشارخون دارد. به علاوه نشان داده شده است که تعداد ساعات مشاهده تلویزیون قویترین شاخص تعیین کننده سطح کلسترول تام بیش از 200 در این کودکان است. استفاده روزافزون از رایانه و اینترنت نیز می‌تواند با کاهش فعالیت بدنی و افزایش خطر بروز بیماری های قلبی همراه باشد.
مدت فعالیت بدنی در بزرگسالان:
در گذشته این طور تصور می‌شد که 30 دقیقه فعالیت بدنی ممتد 3 تا 4 روز در هفته برای سلامتی مفید است .فعالیت بدنی با شدت متوسط، ضربان قلب و تعداد تنفس را افزایش می‌دهد. یک مثال خوب برای فعالیت بدنی با شدت متوسط، پیاده روی تند است به نحوی که در حین انجام آن فرد بتواند به راحتی صحبت کند از دیگر فعالیتهای بدنی متوسط می‌توان شنا، دوچرخ‌سواری و باغبانی را نام برد. هر دوره فعالیت بدنی متوسط باید 10 دقیقه بدون توقف انجام شود. می‌توان روزانه 30 دقیقه فعالیت بدنی انجام داد.
برای اینکه انجام فعالیت بدنی همیشگی، لذت‌بخش و نشاط آور باشد، و بتوان به دیگر مزایای آن دست یافت، باید حداقل روزانه 30 دقیقه فعالیت بدنی قسمتی از کار، زندگی خانوادگی – اجتماعی و فرد باشد این 30 دقیقه فعالیت، نقش اساس در حفظ و ارتقای سطح سلامت ایفاد می‌کند.
فعالیت شدید بدنی نفس را به شماره می‌اندازد. به منظور دستیابی به بهترین نتیجه از فعالیت بدنی شدید می‌توان 4-3 روز در هفته، هر بار 30 دقیقه یا بیشتر فعالیت بدنی شدید انجام داد.
فعالیت بدنی شدید فعالیتی است که فرد را به نفس نفس بیندازد و بیان جمله کامل در بین نفس‌ها برای او دشوار باشد. از انواع فعالیت بدنی شدید می‌توان فوتبال، اسکواش، کوهنوردی، والیبال، بسکتبال، تنیس، دوچرخه‌سواری سریع و قایق رانی با پاروزدن سریع را نام برد.
توصیه‌های پزشکی برای کسانی که می‌خواهند فعالیت بدنی شدید داشته باشند:
قبل از آغاز فعالیتهای بدنی شدید ابتدا با انجام نرمش‌های کششی بدنی خود را گرم کنید. این مرحله را گرم کردن بدن می‌گویند. که عضلات و مفاصل را آماده فعالیت بدنی می‌کند. در پایان فعالیتهای بدنی نیز به تدریج از شدت فعالیت کاستی و با حرکات نرمشی کششی آن را خاتمه دهید که این مرحله را سرد کردن بدن می‌نامند این دو مرحله در انعطاف‌پذیری عضلات و پیشگیری از صدمات ناشی از ورزش بسیار اهمیت دارند. برای دستیابی به نتایج بهتر از فعالیتها باید آنها را با تغذیه سالم و مناسب توام کرد.
هرم فعالیت بدنی
هرم فعالیت بدنی راه خوبی برای تصویر کشیدن انواع مختلف فعالیت ها و میزان دخیل بودن هر یک در ایجاد تندرستی ، و آمادگی جسمی است. مانند هرم مواد غذایی برای فعالیت بدنی نیز هرمی تعریف کرده اند . در این هرم فعالتهای بدنی، قسمت های پایین بیشتر و فعالیت های بدنی قسمت های بالاتر کمتر انجام می شوند. رعایت این هرم به کسب آمادگی جسمانی و تقویت و توسعۀ آن منجر می شود. هرم فعالیت بدنی ، الگوی مفیدی برای توصیف انواع مختلف فعالیت و فواید آنهاست اما نباید خیلی خشک با آن برخورد نمود و لازم است که توصیه های آن با توجه به اهداف فردی مورد استفاده قرارگیرد.
هنگام استفاده از هرم فعالیت بدنی به نکات زیر توجه فرمایید:
هیچ فعالیتی به تنهایی همۀ مزایا را تأمین نمی کند.
دربرخی موارد می توان یک فعالیت را جایگزین دیگری نمود.
کمی فعالیت کردن بهتر از فعالیت نکردن است.
انجام فعالیتهای طبقه سوم، حتی اگر شما فعالیتهای سطوح دیگر را در حد محدودی انجام می دهید، مفید است.
چهار سطح هرم براساس میزان نتایج مفید حاصل از فعالیت بدنی منظم، مشخص شده است. فعالیتهایی که تأثیر وسیعی برتندرستی جامعه و گروه کثیری از مردم دارند، در قاعدۀ هرم هستند. از آنجایی که فعالیتهای قاعدۀ هرم ، شدت نسبتاٌ کمی دارند، انجام آنها به مذاق بسیاری از افراد که با شروع یک برنامۀ فعالیت بدنی از مزایای حاصل از آن بهره مند خواهند شد، خوشایند تر است. ضمن این که این گونه فعالیتها مفید نیز هستند. فعالیتهایی که به قاعدۀ هرم نزدیک تر هستند، به طور معمول باید به دفعات بیشتری از فعالیتهای که نزدیک تر به قلۀ هرم هستند انجام شوند.
فعالیتهای قاعده هرم
قاعدۀ این هرم تشویق می کند تا آنجا که می توانید درزندگی روزمره ، فعالیت های پرتحرک را جایگزین شیوه های دیگر کنید.هر نوع فعالیتی که بخشی از زندگی عادی و روزمره باشد، جزء این گروه محسوب می شود و به آن«فعالیتهای بدنی روزمره زندگی» می گویند. فعالیتهایی مانند پیاده رفتن به محل کار، خانه یا خرید به جای رانندگی ، استفاده از پله به جای آسانسور، زودتر پیاده شدن از تاکسی و اتوبوس یا پارک اتومبیل چند خیابان جلوتر و طی قسمتی از مسیر به صورت پیاده ، انجام کارهای باغچه و حیاط مثال هایی از این گروه هستند. امروزه تأکید زیادی روی این گروه از فعالیتها صورت می گیرد زیرا نتایج مثبت زیادی برای تندرستی، آمادگی جسمی و حفظ سلامتی دارند.
در این سطح فعالیت بدنی بیشتر را باید درکارهای روزمره لحاظ کرد یعنی به هر بهانه ای باید فعالیت بدنی بیشتری انجام داد.هر نوع فعالیتی که انرژی بیشتری نیاز داشته باشد،ارجحیت دارد. در صورت امکان انتخاب دوچرخه به عنوان وسیلۀ نقلیه عبور و مرور بسیار شایسته و مطلوب است.
فعالیتهای سطح دوم هرم
فعالیتهای پرتحرک (هوازی) و ورزش های فعال فعالیت هایی هستند که در زمان نسبتاً طولانی و با شدت معینی انجام می شوند، ماننده پیاده روی سریع، دویدن، دوچرخه سواری، شنا، حرکات موزون هوازی و دوچرخه سواری. این فعالیتها برای آمادگی قلبی و عروقی و کنترل وزن و سرزندگی بسیار مفید هستند. برخی ورزش ها و برنامه های تفریحی فعال مانند انواع ورزش های با توپ (بسکتبال، تنیس، والیبال)، کوهنوردی، اسکی، صخره نوردی و ... جزء این گروه طبقه بندی می شوند. این دسته فعالیت ها در مموع باید در اکثر روزهای هفته (نهایتاً 3 تا 5 روز ) انجام شوند. مدت انجام این فعالیتها حداقل باید 30 دقیقه و با شدتی معادل تند راه رفتن باشد.
فعالیتهای سطح سوم هرم
تمرینات کششی، انعطاف پذیری و قدرتی(آمادگی عضلانی) جزء این گروه محسوب می شوند. تمرین های کششی تمرین هایی هستند که به انعطاف پذیری شما کمک می کنند وباید حداقل 2 روز درهفته انجام شوند. ازآنجا که تمرین های پایین تر هرم تأثیر چندانی در بهبود انعطاف پذیری ندارند، انجام این تمرین ها ضروری هستند.
فعالیتهای سطح چهارم هرم
-استراحت یا فعالیتهایی که با تحریک همراه نیست مانند دیدن تلویزیون ، بازی های رایانه ای یا سرگرمی هایی که بدون تحرک هستند در رأس هرم فعالیت بدنی قرار دارند. بدین معنا که باید کمترین زمان ممکن از میزان فعالیتهای شخص به این گونه فعالیتها اختصاص یابد.
لازم به ذکر است که هرم فعالیتی بیانگر انواع فعالیتهای انسان در طول یک هفته و در معیار کوچک تر و متناسب در طول یک روز است و زمان خواب و استراحت ممتد شبانه برای سلامتی اهمیت خاص خود را دارد که در این تعریف نمی گنجد.
آشنایی با نیازهای یادگیری
درمحل زندگی شما، مردم روزانه از کدام یک از فعالیتهای ورزشی بیشتر و از کدام یک کمتر استفاده می کنند؟
کدام فعالیت ورزشی در بین افراد محلۀشما انجام نمی شود و یا طرفدار کمتری دارد؟چرا؟
عوامل اجتماعی مثل باورها وسنتهای رایج درمنطقۀ شما که برسلامتی و فعالیت ورزشی تأثیرمی گذارندکدامند؟
چه پیامها و نصایحی درخصوص توصیه به ورزش و فعالیتهای بدنی به خاطر دارید؟
منابع :
1-ورزش و فعالیت بدنی منظم ، حامد فرساد ، ملک آفاق شکراللهی ، صفورا دژپسند
2-راهنمای فعالیت بدنی طاهره سموات با همکاری علیه حجت‌زاده – بعاس نوروزی نژاد – وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی معاونت سلامت، مرکز مدیریت بیماریها- تهران: مرکز نشر صدا، 1383
3-قلب سالم دانش‌آموز، ویژه کلاسهای سوم تا پنجم دبستان محبوبه رمضان‌زاده، محمدهادی ظفرمند، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بوشهر. تهران: آفتاب اندیشه، 1383
4-بهداشت مدارس- پریوش حلم سرشت، اسماعیل دل پیشه – تهران : چهر، 1377
www. Palestra.com-5
http://members.tripod.com/moringahead/index.htm/6
7-سایت WHO
